Conferentie 2025:
Waar sta je?
Op 6 november 2025 hield De Blauwe Koepel haar 5e conferentie in het Stadsklooster in Utrecht.
Het thema was: Kunst & Ethiek
Dit was een samenwerking met Figura Divina, het wetenschappelijk collectief voor kunst & religie.
Voorzitter Arjan de Visser opende de middag met een korte inleiding.
Inleidend haalde Prof. Dr. Wessel Stoker het boek The Heart of Darkness (1899) van Joseph Conrad aan. Een meesterwerk, maar wel met racistische elementen. En ook de muziek van Richard Wagner werd genoemd, door de nazi’s op een voetstuk gezet, vanwege de Germaanse mythologie. Zie ook zijn boek Het Jodendom in de muziek (1850). Een Wagnerconcert van de gevierde dirigent – pianist Barenboim werd in Israel niet op prijs gesteld.
Prof. Dr. Wessel Stoker, emeritus hoogleraar esthetica aan de VU en godsdienstfilosoof, hield een betoog over ethische vragen rondom de kunst van de Duitse expressionist Emil Nolde. Hoe moet je zijn kunst beoordelen i.r.t. zijn nazi-sympathieën? Wanneer is er een esthetisch defect?
De nazi-sympathieën werden in 2013 ontdekt bij het openen van de archieven van Nolde. Daarvoor werd hij juist als slachtoffer gezien, waar zijn werk door de Nazi’s als entartete kunst werd betiteld.
In zijn betoog zette Stoker 3 opvattingen uiteen om kunst ethisch te beoordelen. De autonomisten, die alleen kijken naar de vorm en stijl en niet de inhoud. De immoralisten die ook wel waarde zien in ethisch bedenkelijke kunst (je kunt er van leren over het goede) en de ethicisten, gematigd of niet, die vinden dat ethische aandachtspunten invloed kunnen hebben op de esthetische beoordeling.
Stoker schaarde zichzelf bij de laatste groep.
Waar Nolde eerder Joodse, Bijbelse figuren met zwarte ogen afbeeldde, gaf hij later het Christuskind met engelen Arische kenmerken en schilderde hij o.a. Vikingen en het Nazi-offer.
Stoker maakte onderscheid tussen de aan de nazi’s verwante kunst en o.a. de landschappen van Nolde en wierp de vraag op of voormalig Bondskanselier Angela Merkel terecht een zeegezicht van Nolde uit haar werkkamer liet verwijderen.
Zie de bronnen van Prof. Dr. Wessel Stoker onderaan deze pagina.
Aansluitend aan het betoog was er een uitvoerig vraaggesprek. Kunst en ethiek werd van verschillende kanten belicht in uiteenlopende vragen. Zoals: als je weet dat de kunst onder vrouwonvriendelijke omstandigheden is gemaakt, hoe moet je er dan naar kijken? En ook: hoe zit het met L’art pour l’art? En: hoe doe je dit met leerlingen, die spontane reacties kunnen hebben op welke kunst dan ook?
Na de pauze waren er o.l.v. kunsteducator Grady van den Bosch, korte activerende, creatieve en reflectieve werkvormen, waarbij er ruimte was voor uitwisseling.
Het begon met de opdracht om op je smartphone een kunstwerk op te zoeken dat bij jou morele en ethische vragen oproept. Dat kan ook muziek, literatuur, film etc zijn. De mensen zonder smartphone kozen in zichzelf een kunstwerk.
De opdrachten en uitwisseling waren om iets in beweging te zetten, de thematiek persoonlijker te maken en te verdiepen en als voorbeeld van didactische werkvormen.
Met de telefoons, met daarop de kunstwerken op de display, werd een vloersculptuur gemaakt. Samen werd gekeken hoe je de morele kwestie van ongelijkheid/ongelijkwaardigheid kunt uitdrukken. Gaandeweg ontstond er steeds meer verfijning in de vorm en samenstelling.
Er volgde een gesprek in tweetallen, waarbij met elkaar werd gedeeld welk kunstwerk je had uitgekozen en waarom. Elk noteerde uitspraken die opvielen. De tweetallen waren zo divers mogelijk, zoals een docent en een kunsthistoricus.
In een visuele reflectie verbeeldden de deelnemers die uitspraak van de ander in het gesprek die het meeste binnenkwam: zij maakten een houtskooltekening. Dit leverde hele uiteenlopende beelden op en voegde opnieuw een laag toe.
De tekeningen werden in de kring, op de grond gepresenteerd. Er was een stil moment waarop iedereen rustig de tekeningen bekeek. Iedereen kreeg 2 of 3 vormpjes, bloemetjes, om op de tekeningen te leggen die het meeste raakten. Enkele tekeningen werden besproken: wat had degene gezien die de tekening had gekozen en wat had de tekenaar bedoeld?
Reactie:
Met genoegen denk ik nog terug aan het symposium van afgelopen donderdag: een heel waardevol thema.
Willem Zijlstra
Kunstenaar en voormalig Docent Tekenen
Review:
Ik vond het een hele mooie middag, waarbij ik weer even heerlijk met mijn vak bezig kon zijn (Red: kunsthistorie). Ik vond de lezing inspirerend, evenals de verwerking ervan. De locatie was heel passend en de setting op een fijne manier intiem.
Frouckje van der Wal
Afrondend werd in groepjes van 3 deelnemers, met enigszins een vergelijkbare achtergrond, gedeeld wat je van de middag meeneemt naar je (onderwijs)praktijk, of voor persoonlijke verdieping.
Voorzitter Arjan de Visser sloot de middag af met gebed.
Bronnen van Prof. Dr. Wessel Stoker
Literatuur
Antliff, Mark, “Aestheticized Politics”, Encyclopedia of Aesthetics (Kelley, M. ed.), Oxford: Oxford University Press, 1998, 4, 26-29.
Bouwhuis, Jelle & Seinen, Almar (red.), Kunst in het derde rijk: verleiding & afleiding, Zwolle: WBooks, 2024.
Carroll, Noël, Art in Three Dimensions, Oxford: Oxford University Press, 2012. Carroll, Noël. Aesthetics, Encyclopedia of Aesthetics (Kelley, M. ed.), Oxford: Oxford University Press, 1998, 3, 278-282.
Dagen, Philippe, Primitivismes: une invention moderne, Paris: Gallimard, 2019. Fulda, Bernhard, Emil Nolde: The Artist during the Third Reich. Seebüll: Nolde Stiftung Seebül; Munich: Prestel, 2019.
Fulda, Bernhard & Soika, Aya, “Neue Forschungen zu Emil Nolde in Nationalsozialismus: ein kurze Übersicht”, Emil Nolde: Mythos und Wirklichkeit, Die Ungemalten Bilder, Catalogus Museum Lyonel Feininger (Philipsen, C. e.a.), 2023, 22-37.
Gaut, Berys, “Art and ethics”, The Routledge Companion to Aesthetics (Gaut, B. & Lopes, D.M. eds.), London/New York: Routledge, 2002, 341-352.
Haftmann,Werner, Emil Nolde, Köln: M. Dumont Schauberg, 1958.
Haftmann, Werner, Emil Nolde Ungemalte Bilder, Aquarelle und ‘Worte am Rande’, Köln: M.Dumont Schauberg, 1963.
Nolde, Emil, Jahre der Kämpfe 1902-1914, Köln: M. Dumont Schauberg 1967.
Ring, Christian, Emil Nolde, Die Kunst selbst ist meine Sprache, Nolde Stiftung Seebül & München: Prestel, 2021.
Stoker, Wessel, “Over het kijken naar schilderijen. Mulders’ Siena (Vleeswand) en Bacons Crucifixion (1965)”, Pijnlijk Mooi: lijden en schoonheid in christelijke kunst (De Kesel, M. & Spijkerboer A.M. (red.)), Middelburg: Skandalon, 2019, 91-104.
Stoker, Wessel, God opnieuw verbeeld: een theologische kunstbeschouwing, Amsterdam University Press, 2024.
Vergo, P., “Emil Nolde, Myth and Reality”, Catalogus Emil Nolde (Vergo, P. & Lunn. F. eds.), London: Whitechapel, 1996, 38-65.
Stoker, Wessel, Emil Nolde: ontaard en antisemiet. Hoe kijken we naar zijn kunst, in: Filosofie & Praktijk 2025, no 2, 175-186.
Van der Schoot, Albert. Muziek en antisemitisme van Wagner tot Gaza, in: Filosofie & Praktijk 2025, no 2, 153-174.
Verheyen, Leen. Het morele en het artistieke oordelen over kunstwerken, in: Filosofie & Praktijk 2025, no 2, 128-135.